Rocznica wybuchu II wojny światowej. Wieluń – "polska Guernica"

2022-09-01, 12:09 | aktualizacja 2022-09-02, 09:09

Wieluń to jedno z pierwszych miast, na które spadły niemieckie bomby. Historycy do dziś polemizują, czy za początek II wojny światowej należy uznać bombardowanie Wielunia czy ostrzał Westerplatte przez pancernik Schleswig-Holstein.

– Czy mamy się spierać o coś, co jest absolutnie drugorzędne? – pyta retorycznie Jan Książek, dyrektor Muzeum Ziemi Wieluńskiej. – Wieluń i Westerplatte dopełniały prawdziwy obraz początku II wojny światowej. Z jednej strony bohaterstwo polskiego żołnierza, z drugiej – tragedie cywilów, bo przecież taka była cała wojna. Wojna skierowana przeciwko bezbronnemu człowiekowi. Od bombardowań miast, przez getta, tragedię obozów koncentracyjnych, po mordy na cywilach – podkreśla rozmówca naszego reportera Kuby Witkowskiego, który w związku z 83. rocznicą wybuchu II wojny światowej jest dziś w Wieluniu.

Relacje dowódców

– Jeśli przeczytamy relacje dowódców poszczególnych armii z 1939 roku, między innymi generała Rómmla – dowódcy armii "Łódź" czy generała Bortnowskiego – dowódcy armii "Pomorze", to zobaczymy, że podają oni, iż wojna rozpoczęła się o godz. 4.40, a nawet wcześniej. Potwierdzają to również niemieccy żołnierze – zaznacza prof. Tadeusz Olejnik, historyk, regionalista, autor wielu publikacji na temat Wielunia i jego historii, odnosząc się do ataku na Westerplatte z godz. 4.45.

Czytaj też: Wrzesień 1939 - serwis specjalny

83 lata temu, 1 września 1939 roku, o godzinie 4.40 niemieckie lotnictwo rozpoczęło bombardowanie Wielunia, miasta położonego w pobliżu granicy z Trzecią Rzeszą. Zaatakowało bezbronną ludność cywilną i zniszczyło ponad 75 procent cywilnych obiektów. Bombardowanie nastąpiło 5 minut przed ostrzałem Westerplatte przez niemiecki pancernik Schleswig-Holstein, co oficjalnie uznaje się za początek II wojny światowej.

Bez wypowiedzenia wojny

Nalot na Wieluń Niemcy przeprowadzili nagle, bez wypowiedzenia wojny. Przypuszcza się, że zależało im na wywołaniu paniki, strachu i chaosu wśród bezbronnych mieszkańców, przetestowaniu nowych samolotów Ju 87B, tak zwanych stukasów, a także pokazaniu światu, na co stać ich siły powietrzne. Na miasto spadło 380 bomb o łącznej wadze 46 ton. Zginęło co najmniej 1200 osób. Niektóre źródła podają nawet liczbę 2000 ofiar śmiertelnych. Zidentyfikować udało się jedynie 161 osób. Bombardowanie trwało nawet wtedy, gdy płonęła już większość budynków, do godziny 14.00. Miasto wraz z zabytkowym centrum zostało niemal doszczętnie zniszczone. Wieluń nie miał obrony przeciwlotniczej i nie stacjonowały w nim polskie wojska. Dlatego historycy mówią o ataku terrorystycznym lub zbrodni wojennej.

Wieluń jak Guernica

W historycznym piśmiennictwie pojawia się porównanie Wielunia do Guerniki – atak lotniczy na baskijskie miasto został przeprowadzony 26 kwietnia 1937 roku w czasie wojny domowej w Hiszpanii przez lotnictwo niemieckiego Legionu Condor. – To z jednej strony nawiązanie do tragedii ludności hiszpańskiego miasta, z drugiej do tych, którzy dokonali ataku na Wieluń. Generał Richthofen, dowódca Legionu Condor, który bombardował Guernikę, był także w 1939 roku dowódcą Luftwaffe do zadań specjalnych i jednym z tych, którzy wydali wyrok śmierci na setki mieszkańców Wielunia – przypomina Jan Książek.

Wojenne ofiary i straty

W Wieluniu jako pierwszy został zbombardowany Szpital Wszystkich Świętych, mimo że był oznaczony emblematami Czerwonego Krzyża i zgodnie z konwencjami międzynarodowymi podlegał szczególnej ochronie. W budynku szpitala zginęły 32 osoby, w tym 26 chorych. Były to pierwsze ofiary niemieckich nalotów podczas II wojny światowej. Kolejnym celem był najstarszy wieluński kościół parafialny pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła z XIII wieku, potem XIX-wieczna synagoga i wiele innych zabytków. Po bombardowaniach na starym rynku ocalało jedynie kolegium Pijarów. Straty w samym centrum sięgały 90 procent.

Posłuchaj

5:22

Wieluń czy Westerplatte. Gdzie rozpoczęła się II wojna światowa? (Pora na Trójkę)

Dodaj do playlisty

Wieluń był miastem, które poniosło największe straty w pierwszych dniach II wojny światowej. Po kampanii wrześniowej miasto zostało włączone do III Rzeszy. Ludność żydowska została zamknięta w getcie, a następnie wymordowana w obozach koncentracyjnych. W styczniu 1945 roku Wieluń zdobyły wojska radzieckie.

>>>SERWIS SPECJALNY #BEZPRZEDAWNIENIA <<<

Wieluń, podobnie jak wiele innych polskich miast przedwojennych, był wielokulturowy. Mieszkała w nim duża społeczność żydowska, stanowiąca aż jedną trzecią populacji 16-tysięcznego miasteczka. Żydzi prowadzili swoje interesy, zakładali organizacje, partie polityczne i kluby sportowe. – Była to żywa tkanka, która w naturalny sposób integrowała się ze społecznością chrześcijańską. Niektóre rodziny były praktycznie całkowicie spolonizowane, były też rodziny bardziej chasydzkie, zamknięte – mówił w Trójce Jan Książek, dyrektor Muzeum Ziemi Wieluńskiej.

Posłuchaj

5:13

Opowieść o wieluńskich żydach (Trójka przed południem)

Dodaj do playlisty

Wojenne wspomnienia i muzyczna uczta

W 83. rocznicę wybuchu II wojny światowej w Muzeum Ziemi Wieluńskiej harcerze mieli okazję spotkać się z najstarszymi mieszkańcami miasta, by wysłuchać ich opowieści o tamtych przerażających dniach. Spotkanie wywołało duże emocje po obu stronach. – Tego nie da się zapomnieć do końca życia. Choćby człowiek walczył, leczył się, to nie wyjdzie z pamięci – mówił jeden ze świadków niemieckich bombardowań miasta.

Posłuchaj

3:14

Emocjonalne wspomnienia mieszkańców Wielunia (Trójka przed południem)

Dodaj do playlisty

Ofiarę mieszkańców Wielunia upamiętnia "Oratorium wieluńskie", wyjątkowy utwór skomponowany przez Krzesimira Dębskiego. – On ma bardzo duży szacunek dla historii i tradycji. Myślę, że był idealnym kompozytorem, który – pokochawszy nasze miasteczko – pokochał też naszą historię – mówiła w rozmowie z Kubą Witkowskim Elżbieta Kalińska, pomysłodawczyni projektu, a zarazem szefowa Wieluńskiego Domu Kultury.

Prapremiera oratorium, ze słowami Zuzanny Kozendry i finansowym wsparciem Narodowego Centrum Kultury, odbędzie się dziś o godz. 21 na placu miejskiego targowiska w Wieluniu. Wstęp jest darmowy, na podstawie wejściówek rozdanych mieszkańcom przez organizatorów. – Wszyscy są bardzo podekscytowani tym wydarzeniem – zapewniała Elżbieta Kalińska.