40. rocznica wprowadzenia stanu wojennego. Kalendarium, wspomnienia i rozmowy w Trójce

• W Trójce przypomnieliśmy przyczyny, przebieg i konsekwencje wojskowego zamachu stanu sprzed czterech dekad. 
• Pierwsze działania podjęto 12 grudnia 1981 roku. Działacze Solidarności i opozycyjni przywódcy zostali aresztowani lub internowani. 
• 13 grudnia rano gen. Wojciech Jaruzelski wydał oświadczenie o wprowadzeniu stanu wojennego, które o godz. 6.00 można było usłyszeć w Polskim Radiu, a w późniejszych godzinach w telewizji.
• Czas stanu wojennego był czasem godziny policyjnej, wszechobecnej cenzury, wyłączonych telefonów i zawieszenia działalności organizacji społecznych i kulturalnych. 

Stan wojenny – przebieg

Decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego zaakceptowana została 5 grudnia 1981 r. przez Biuro Polityczne KC PZPR. Wojciech Jaruzelski otrzymał od towarzyszy partyjnych swobodę wyboru konkretnej daty rozpoczęcia operacji. O wyznaczonym terminie wprowadzenia stanu wojennego przywódcy sowieccy zostali poinformowani 11 grudnia.

Wojskowy zamach stanu rozpoczął się wieczorem 12 grudnia 1981 r. Jeszcze przed północą jednostki MSW, składające się z grup specjalnych, oddziałów ZOMO, jednostek antyterrorystycznych, funkcjonariuszy SB, oddziałów Jednostek Nadwiślańskich przy wsparciu wojska rozpoczęły działania. W ramach operacji "Azalia" siły MSW i WP zajęły obiekty Polskiego Radia i Telewizji oraz zablokowały w centrach telekomunikacyjnych połączenia krajowe i zagraniczne. Grupy milicjantów i funkcjonariuszy SB przystąpiły w ramach operacji o kryptonimie Jodła do internowania działaczy Solidarności i przywódców opozycji politycznej.

Oddziały ZOMO zajęły lokale zarządów regionalnych Solidarności, zatrzymując przebywające tam osoby i zabezpieczając znalezione urządzenia łącznościowe i poligraficzne. Przeprowadzono aresztowania wśród niezależnych intelektualistów, w tym wśród organizatorów i uczestników obradującego w Warszawie Kongresu Kultury Polskiej.

Główne uderzenie nastąpiło w Gdańsku, gdzie w sobotę zebrała się Komisja Krajowa NSZZ "Solidarność" i gdzie w związku z tym przebywało wielu działaczy i doradców związkowych. W ciągu nocy zatrzymano w Gdańsku ok. 30 członków Komisji Krajowej i kilku doradców. Tylko kilku udało się uniknąć aresztowania.

40. rocznica wprowadzenia stanu wojennego/Polskie Radio

Stan wojenny. Lech Wałęsa i Solidarność

Większość Polaków o wprowadzeniu stanu wojennego dowiedziała się dopiero o poranku. Tuż po godz. 6.00 Polskie Radio po raz pierwszy nadało przemówienie Wojciecha Jaruzelskiego. Kilka godzin później zostało one wyemitowane także na antenie obu programów telewizyjnych.

W specjalny sposób potraktowany został przez autorów stanu wojennego przewodniczący Solidarności Lech Wałęsa. Władze liczyły bowiem, że uda się im wykorzystać go politycznie. Wałęsa odrzucił przedstawiane mu propozycje współpracy. Został internowany i odizolowany od innych działaczy Solidarności. Po pobycie w Chylicach i Otwocku umieszczono go ostatecznie w ośrodku rządowym w Arłamowie.

Nieliczni przywódcy Solidarności, którzy uniknęli zatrzymań – m.in. Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Bogdan Borusewicz, Aleksander Hall, Tadeusz Jedynak, Bogdan Lis czy Eugeniusz Szumiejko – rozpoczęli w wyjątkowo trudnych warunkach tworzenie struktur podziemnych. W sumie w pierwszych dniach stanu wojennego internowano ok. 5 tys. osób, które przetrzymywano w 49 ośrodkach odosobnienia na terenie całego kraju. Łącznie w czasie stanu wojennego liczba internowanych sięgnęła 10 tys.

Skutki stanu wojennego – godzina policyjna i cenzura

Na podstawie dekretu o stanie wojennym zawieszono podstawowe prawa i wolności obywatelskie, wprowadzono tryb doraźny w sądach, zakazano strajków, demonstracji, milicja i wojsko mogły każdego legitymować i przeszukiwać obywateli. Wprowadzono godzinę milicyjną od godz. 22.00 do godz. 6.00, a na wyjazdy poza miejsce zamieszkania potrzebna była przepustka. Korespondencja podlegała oficjalnej cenzurze, wyłączono telefony, uniemożliwiając m.in. wzywanie pogotowia ratunkowego i straży pożarnej. Większość najważniejszych instytucji i zakładów pracy została zmilitaryzowana i była kierowana przez ponad 8 tys. komisarzy wojskowych. Zawieszono wydawanie prasy poza "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności". Zawieszono działalność wszystkich organizacji społecznych i kulturalnych, a także zajęcia w szkołach i na wyższych uczelniach.

Strajk w kopalni "Wujek"

14 grudnia rozpoczęły się niezależnie od siebie strajki okupacyjne w wielu dużych zakładach przemysłowych. W kilkudziesięciu zakładach doszło do brutalnych pacyfikacji strajków z pomocą oddziałów ZOMO i wojska wyposażonego w ciężki sprzęt. Szczególnie dramatyczny przebieg miały strajki w kopalniach na Górnym Śląsku, gdzie górnicy stawili czynny opór. 16 grudnia 1981 r. w Kopalni Węgla Kamiennego "Wujek" w trakcie kilkugodzinnych walk milicjanci użyli broni palnej, zabijając dziewięciu górników. 

Zawieszenie stanu wojennego

Przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego wystąpiły Stany Zjednoczone i inne kraje zachodnie. 23 grudnia 1981 r. prezydent USA Ronald Reagan ogłosił sankcje gospodarcze wobec PRL, a kilka dni później podał do wiadomości, iż obejmą one również Związek Sowiecki, który jego zdaniem ponosił "poważną i bezpośrednią odpowiedzialność za represje". W ciągu następnych tygodni do sankcji przeciwko Polsce przyłączyły się inne kraje zachodnie, choć rządy niektórych uznały wprowadzenie stanu wojennego za "mniejsze zło" i uniknięcie ryzyka destabilizacji sytuacji w PRL.

31 grudnia 1982 stan wojenny został zawieszony, a 22 lipca 1983 r. odwołany przy zachowaniu części represyjnego ustawodawstwa. Dokładna liczba osób, które w wyniku wprowadzenia stanu wojennego poniosły śmierć, nie jest znana. 

Uroczystości rocznicowe z udziałem prezydenta i premiera RP

13 grudnia 2021 roku, w 40 rocznicę wprowadzenia stanu wojennego, w Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL w Warszawie odbyły się uroczystości rocznicowe z udziałem Prezydenta RP Andrzeja Dudy oraz premiera Mateusza Morawieckiego. Odsłonięto tablicę pamiątkową "Zginęli za wolną Polskę 1981-1989" i złożono pod nią kwiaty. Zostały także wygłoszone okolicznościowe przemówienia.

Wieczorem, o godz. 19.30, na pl. Józefa Piłsudskiego prezydent Andrzej Duda zapali "Światło wolności" na zakończenie akcji IPN. Organizatorzy akcji zachęcają, aby o tej godzinie w oknach swoich mieszkań i domów zapalić świeczkę, jako symbol pamięci o wszystkich ofiarach stanu wojennego.

Prezydent i premier RP w 40 rocznicę stanu wojennego (Zapraszamy do Trójki)

3:39

Dodaj do playlisty

40. rocznica stanu wojennego w Trójce

40 lat temu, w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r., wprowadzono stan wojenny. Władzę w Polsce przejęła junta wojskowa pod przywództwem gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Celem reżimu komunistycznego było zniszczenie wielomilionowego ruchu Solidarności. Wojskowy zamach stanu kosztował życie co najmniej kilkudziesięciu Polaków. W radiowej Trójce wspominaliśmy te wydarzenia w audycjach "Pora na Trójkę", "Trójka przed południem", "Trójka do trzeciej" oraz "Zapraszamy do Trójki". Wydarzeniom z grudnia 1981 roku będzie poświęcony również Trójkowy reportaż (godz. 18.45) oraz "Klub Trójki". 

Dlaczego wprowadzono stan wojenny i jakie były jego konsekwencje? W audycji "Pora na Trójkę" na to pytanie odpowiedział historyk Witold Banach. Ponadto opowiedzieliśmy o obchodach 40. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego w Warszawie i innych polskich miastach.

Stan wojenny – przyczyny i skutki (Pora na Trójkę)

4:44

Dodaj do playlisty

Rekonstruktorzy z grupy REGA przygotowali inscenizacje i gry z okazji 40. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego. We Wrocławiu można wziąć udział m.in. w grze edukacyjno-historycznej "Stan wojenny Wrocław 1981". Piotr Olejnik ze Stowarzyszenia Rekonstrukcji Historycznej REGA opisał, jak wygląda przygotowanie do rekonstrukcji takiego tematu historycznego.

Wprowadzenie stanu wojennego. Zrekonstruowanie tragicznych wydarzeń przez Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej REGA (Pora na Trójkę)

4:48

Dodaj do playlisty

W 40. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego Dom Spotkań z Historią w Warszawie przygotował nową odsłonę aplikacji "Wasza Warszawa", dzięki której można odkrywać Warszawę z czasu stanu wojennego i lepiej wyobrazić sobie codzienne w niej życie. Nagradzana aplikacja została uzupełniona o dziesiątki miejsc, zdjęć i faktów, które można poznawać, spacerując z telefonem w ręku – lub na spokojnie, w domowym zaciszu. Jest też możliwość sprawdzenia swojej wiedzy o stanie wojennym i Warszawie.

Powrót do grudnia 1981. Agnieszka Tomasińska i Dariusz Krajewski – twórcy aplikacji "Wasza Warszawa" gośćmi Trójki (Trójka przed Południem)

10:22

Dodaj do playlisty

Panuje błędne przekonanie, że operacja wprowadzenia stanu wojennego rozpoczęła się 13 grudnia. O tym, co działo się tuż przed pamiętną niedzielą, opowiedział znany słuchaczom Trójki z cyklu historycznego "Niezła historia" prof. Tomasz Gajownik.

Co zdarzyło się, zanim gen. Wojciech Jaruzelski ogłosił Polakom wprowadzenie stanu wojennego? (Trójka przed Południem)

1:32

Dodaj do playlisty

Na podstawie dekretu o stanie wojennym władze komunistyczne wprowadziły różnego rodzaju obostrzenia i ograniczenia: zawieszono podstawowe prawa i wolności obywatelskie, wprowadzono godzinę milicyjną (od 22 do 6 rano), ograniczono swobodę poruszania się po kraju, zamknięto granice. Opowiadał o tym prof. Tomasz Gajownik.

Jakie obostrzenia i ograniczenia wprowadziły władze podczas stanu wojennego (Trójka do trzeciej)

1:31

Dodaj do playlisty

W okresie stanu wojennego aresztowano i zatrzymano dziesiątki tysięcy osób: ponad 11 tys. usłyszało zarzuty. Sądy wojskowe wydały także cztery wyroki śmierci. Do tego dochodziły innego rodzaju represje i szykany – zwolnienia z pracy, zmuszanie do wyjazdu z kraju.

Skala represji podczas stanu wojennego (Trójka do trzeciej)

1:44

Dodaj do playlisty

Reakcja na wprowadzenie stanu wojennego była zdecydowana: opór. Już 14 grudnia niezależnie w wielu zakładach pracy rozpoczęły się strajki, a głównymi postulatami było odwołanie stanu wojennego i uwolnienie internowanych. W ok. 40 przypadkach doszło do brutalnej pacyfikacji z użyciem siły, jednostek ZOMO i wojska.

Protesty i strajki reakcją na wprowadzenie stanu wojennego (Zapraszamy do Trójki)

1:35

Dodaj do playlisty

Na wieść o wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce bardzo zdecydowanie zareagowały Stany Zjednoczone, które wprowadziły sankcje gospodarcze wobec Polski i Związku Sowieckiego, który uważały za bezpośredniego inspiratora. Prezydent Ronald Reagan przyjął także przedstawicieli Kongresu Polonii Amerykańskiej. Równocześnie organizacje polonijne w USA organizowały pomoc dla opozycji, przesyłając sprzęt poligraficzny, radiowy czy finanse. To wszystko przypomniał w swojej korespondencji zza oceanu Jan Pachlowski.

Reakcja Stanów Zjednoczonych na wprowadzenie stanu wojennego (Zapraszamy do Trójki)

4:29

Dodaj do playlisty

Pomoc szła także z innych krajów, m.in. ze Szwecji. – Kiedy 13 grudnia dowiedziałam się, że w Polsce jest stan wojenny, na początku nie wiedziałam, co to znaczy. Miałam 26 lat i byłam jak sparaliżowana, nie wiedziałam, co mam robić – wspominała Joanna Swenson-Johanson ten dzień. – Potem szwedzka poczta ogłosiła, że kto ma rodzinę w Polsce, może wysłać – zupełnie za darmo – paczki do 20 kg. Więc 5 stycznia na własną rękę zorganizowałam 24 paczki po 20 kg dla osób, które znałam. Na mojej wyspie byłam jedyną Polką i Szwedzi solidarnie przychodzili i pytali się, co mają kupić – opowiadała.

Pomoc dla Polaków w czasie stanu wojennego płynęła także ze Szwecji (Zapraszamy do Trójki)

7:06

Dodaj do playlisty

– Podsumowując to, co się stało 13 grudnia 1981 roku, można powiedzieć, że z punktu widzenia władz komunistycznych był to sukces, gdyż złamano kręgosłup Solidarności. Z drugiej jednak strony, w dłuższej perspektywie stan wojenny okazał się dla nich całkowitą klęską – stwierdził prof. Tomasz Gajownik.

Stan wojenny - podsumowanie (Zapraszamy do Trójki)

1:49

Dodaj do playlisty

40 lat po wprowadzeniu stanu wojennego i pacyfikacji kopalni "Wujek" usłyszeliśmy nowe aranżacje piosenek, które nie boją się wolności. W widowisku "Let Poland Be Poland" wezmą udział Tomasz Budzyński, Karolina Czarnecka, Patrycja Markowska, Grzegorz Markowski, Mateusz Pospieszalski, Renata Przemyk, Piotr Rogucki, Klaudia Szafrańska pod batutą L.U.C. i Rebel Babel Ensemble.

Piosenki, które nie boją się wolności. Tomasz Szabelski o widowisku "Let Poland Be Poland" (Trójka przed Południem)

6:47

Dodaj do playlisty

IAR/kr/pr