Wyzwolenie Krakowa – propagandowy mit czy prawda historyczna?

Dowodzący oddziałem Zjednoczonych Sił Zbrojnych marszałek Iwan Koniew ocalił Kraków, Sandomierz i Zamość. Wydarzenia te narosły jednak mitem, który przez dziesięciolecia powielany był w PRL-owskiej Polsce, a w Rosji istnieje do dziś. Propaganda powstała wokół wyzwolenia polskich miast, przez ostatnie 60 lat mocno naruszyła prawdę historyczną. Naukowcy zgodnie podkreślają, że wydarzenia ze stycznia 1945 roku były niczym innym, jak tylko przejęciem miasta od jednego okupanta, na rzecz drugiego.

Sowiecka artyleria przeciwlotnicza. Kraków, luty 1945 r. / PAP/ CAF

Armia Czerwona w Polsce. Wyzwolenie czy zniewolenie?

Miasto, które ocalało od zniszczenia

Przemieszczając się w kierunku zachodniej granicy, Armia Czerwona niszczyła wszystko, co stało jej na drodze, również miasta. Kilku z nich, podobnie jak Krakowowi, udało się jednak wyjść z tego obronną ręką. – Prawda jest taka, że Armia Czerwona nie słynęła z wyzwalania miast. O ile alianci potrafili naruszyć Paryż czy Strasburg, o tyle Armia Czerwona miała skuteczną technikę oblężniczą, która polegała na bombardowaniu i ostrzeliwaniu z dział dalekiego zasięgu wszystkiego, co stało jej na drodze, również miast – opowiada Łukasz Jasina. – Zniszczona Warszawa, miasta na wschodzie, oraz miejscowości na ziemiach odzyskanych domagały się jednak mitu pozytywnego, mówiącego, że Armia Czerwona nie niszczy, a wyzwala. Postać Koniewa nadała się do tego idealnie – podkreśla.

"Nikt się nie łudził, że to było wyzwolenie". Dwie okupacje – niemiecka i radziecka – w relacjach świadków

Koniew bohaterem propagandy

– Marszałek Koniew został bohaterem najbardziej pozytywnego mitu Armii Radzieckiej na terenie Polski oraz w Rosji. Dowodził wojskami ofensywy, które do Berlina szły przez Kraków i Górny Śląsk. Utworzony wokół jego postaci mit narastał przez dziesięciolecia, tworząc coraz to nowe fragmenty opowieści. Do tego stopnia, że w 1987 roku odsłonięto jego pomnik w Krakowie. Na prośbę Rady Narodowej rosyjskiego Kirowa, został jednak zdemontowany w 1991 roku i przekazany do rodzinnego miasta Koniewa – kontynuuje Łukasz Jasina.

Posłuchaj

53:08

Fakty i mity o wyzwoleniu Krakowa (Klub Trójki)

Dodaj do playlisty

Dodaj do playlisty

Za co krakowianie lubią Armię Czerwoną?

Jak było naprawdę?

– Wojska radzieckie stały na Wiśle, a ich ruchy planowane były w rozmaitych kierunkach. Najważniejszym, były oczywiście działania na linii Warszawa – Berlin. Front południowy miał prowadzić do zdobycia najważniejszego okręgu przemysłowego w ówczesnej Polsce, ważnego również dla III Rzeszy – Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, zwanego wtedy Zagłębiem Śląsko–Dąbrowskim. Marszałek Koniew wspominał wizytę u Stalina pod koniec grudnia 1944 roku. Gdy decydowano, w jakim kierunku będzie szła ofensywa, Stalin czerwonym ołówkiem zaznaczył na mapie obszar Górnego Śląska i powiedział "złoto". Skarbów nie wolno było niszczyć. Kraków znajdował się na drodze do złota, kilkanaście kilometrów od pierwszych zakładów przemysłowych. Ofensywa musiała więc uratować miasto – słuchamy w Klubie Trójki.

Kraków miał szczęście

– W Krakowie nie wybuchło powstanie, mimo że były takie próby. Nie był też zniszczony przez niemieckich okupantów z uwagi na wybór miasta na stolicę Generalnego Gubernatorstwa. Ofensywa nie była jednak idealna. Istnieją zdjęcia, które po wielu latach ujrzały światło dzienne, na których widać, że Armia Czerwona próbowała naruszyć Kraków – opowiada.

Bomby zrzucone na Wawel

– Katedra Wawelska, była jedynym budynkiem, który poddany został bombardowaniu w nocy z 18 na 19 stycznia. Oficjalnym powodem była próba powstrzymania ucieczki Generalnego Gubernatora. Przy zrzucaniu bomby lotniczej na plac Stefana Batorego, uszkodzeniu uległa Kaplica Mariacka. Zdjęcia dokumentujące zniszczenia zostały poddane cenzurze. Tuż po wojnie katedrę wyremontowano. Podobno przy częściowym dofinansowaniu ze strony ZSRR – mówi.

Ocalić miasta sojusznicze 

– Według decyzji Stalina nie wolno było niszczyć miast sojuszniczych. Przeciwnie należało się jednak obchodzić z tymi należącymi do Rzeszy, zamieszkiwanymi przez Niemców. W ten sposób zrównania z ziemią uniknęły m.in. Bydgoszcz czy Toruń. Gdańsk natomiast, mimo że formalnie nie powinien być dla Rosjan miastem niemieckim, takiego losu nie podzielił. Został spalony dwa tygodnie po zajęciu przez siły radzieckie. Ucierpiały też Gdynia, Poznań, Częstochowa, a najbardziej linia frontu dolnośląskiego, głównie broniony przez Niemców Wrocław – słuchamy.

Sowiecka propaganda PRL–u 

PRL–owska propaganda wylansowała opowieści o specjalnych operacjach sowieckich, których celem było ratowanie dziedzictwa kulturalnego Krakowa. Wykreowano mit sowieckiej rezygnacji z użycia artylerii i lotnictwa w trosce o zabytki miasta. Szerzono też opowieści o niemieckich planach zaminowania Krakowa i doprowadzenia go do ruiny. Przyczyniły się do tego seriale, które silnie umacniały mit, zarówno u Rosjan jak i Polaków. Przykładem jest m.in. kultowy "Czterej Pancerni i pies". – Dzieła kinematografii, głównie rosyjskiej, pokazują, jak wielkie różnice w pojmowaniu wyzwolenia i zakończenia wojny ma Rosja i Polska. Na terenie Związku Sowieckiego, nie ma świadomości, że wyzwolenie niekoniecznie kojarzone jest pozytywnie. Samo określenie od lat wywołuje przecież wśród Polaków kontrowersje – mówi Jasina. – Mit wyzwolonego Krakowa służyć miał przykryciu faktu, że 99% miast, które na swojej drodze spotkała Armia Czerwona, zostało zrównanych z ziemią. Mimo to w 1955 roku Iwan Koniew odebrał honorowe obywatelstwo Miasta Krakowa – uściśla. 

Mit, o którym zapomniano 

– Powielany latami mit przestał istnieć kompletnie. Koniew nie utracił odznaczeń. Nie ma za to już pomnika obok Barbakanu, nie ma upamiętnień żołnierzy Armii Czerwonej. Zapamiętani zostali za to ci, których Armia aresztowała 19–21 stycznia. Faktem jest wywieszenie przez Rosjan polskiej flagi na wieży ratuszowej i Wawelu w 1945 roku, przywrócenie polskich szkół oraz działalności Teatru Słowackiego, który jako pierwszy w Polsce miał premierę zaledwie w kilka tygodni od wkroczenia Armii Czerwonej. Pamiętajmy, że to jednak my mamy wiele do dyskusji wewnątrz nas samych. Jak się okazuje, historia przestała być elementem społecznego konsensusu. Kraków bez względu na to, czy Koniew myślał o ratowaniu renesansowych zabytków, czy jedynie robił wszystko by zdobyć kopalnie w Zabrzu, Katowicach, Chorzowie i Bytomiu, nie ucierpiał. Trudno wyobrazić sobie, jak funkcjonowałyby nasza kultura, duma i dziedzictwo narodowe, gdyby poza Warszawą trzeba było podnosić z gruzów jeszcze jedno miasto, świadczące o naszej tożsamości – podsumowuje Jasina.

Niemcy bronili się w piżamach. Wyzwolenie Krakowa 1945 – Stefan Szlachtycz. Świadkowie Epoki / Świadkowie Epoki

***

Tytuł audycji: Klub Trójki
Prowadzi: Łukasz Jasina 
Data emisji: 18.01.2021
Godzina emisji: 22.06

zc