19. edycja festiwalu Europejski Port Literacki Wrocław za nami

Pierwsze, legnickie lata festiwalu nastawione były na eksperymentatorską, happenerską działalność penetrującą nowe środki wyrazu i społeczną wyporność na nietradycyjne pożytkowanie poezji, na prowokowanie i spontaniczność. Kolejne edycje (już wrocławskie) wprowadziły muzykę na żywo, wizualizacje a nawet improwizowane działania teatralne. W ostatnich dwóch latach Port dojrzewa i stawia sobie coraz ambitniejsze cele.

Powściągliwy program, zaplanowane w każdym szczególe dramaturgie spotkań, staranna oprawa sceniczna, wizualna, świetlna, muzyczna (znakomite, dyskretne i sugestywne motywy przygotowane w tym roku przez Stefana Wesołowskiego), perfekcyjnie przygotowani do pełnienia swych niełatwych zadań prowadzący, dobrze odnajdujący się na scenie Teatru Współczesnego, bardziej kameralnego niż goszczące festiwal w ostatnich latach przestrzenie Impartu.

19. Port to jednak nade wszystko odmienna publiczność: zasłuchana i entuzjastycznie reagująca na swoich ulubionych autorów, jakby silniej ukształtowana i świadoma swych oczekiwań, dobrze przyjmująca nową, dojrzalszą formułę Portu, szczelnie wypełniająca widownię teatru, a na niektórych spotkaniach także schody i przejścia. Tak wspaniałych odbiorców Portowi zazdrościć mogą nie tylko inne literackie festiwale, ale także kulturalne imprezy.

Zanim na dobre rozpoczął się tegoroczny Port, zmierzająca z całej Polski publiczność musiała poradzić sobie z nagłą wiadomością o śmierci Tadeusza Różewicza. Autorowi, który w ostatnich latach swego życia powierzył wydawnictwu Biuro Literackie, głównemu organizatorowi Portu, do wydania osiem książek, poświęcone było jedno z pierwszych spotkań. Opowieść Artura Burszty, dyrektora Biura i Portu, jak i film z Portu 2008 roku przypomniały Mistrza, tak wybitnego twórcy, a zarazem ciepłego, obdarzonego niezwykłym poczuciem humoru człowieka.

Motywem przewodnim Portu 2014 były związki literatury i płci, o których tak pisali organizatorzy: "Kiedy dwa lata temu powstawał program i plan wydawniczy dziewiętnastego Portu, nie przeczuwaliśmy, że niechcący wpiszemy się w wielki ogólnonarodowy spór o płeć społeczno-kulturową, nierówności z nią związane, obiegowe role odgrywane w życiu przez kobiety oraz mężczyzn i takie tam ideologie. Literatura prześwietla niuanse jak czuły ultrasonograf i czyni nas bardziej świadomymi, w jakim teatralnym dramacie zostaliśmy obsadzeni".

Dwa główne dni Portu zostały podzielone według parytetu płci, nazwanego w żargonie cokolwiek językoznawczym trybem żeńskim i męskim. Tak zatem pierwszego dnia, w piątek, oddano głos paniom, a w sobotę Portowe sceny opanowane zostały przez panów. Wydarzenia poddano logice w miarę dokładnego lustrzanego odbicia – żeńskie "języki obce" z piątku przeglądać się miały w sobotę w "językach obcych" męskich; "nowe sytuacje" panów z drugiego dnia festiwalu to ponowienie "nowych sytuacji", w jakich pojawiły się w piątek panie – i tak dalej...

Dalej? Dalej było oczywiście coraz więcej komplikacji. Zgodnie z przewidywaniami (i nadziejami) organizatorów nic, co płciowe, nie poddaje się jakimkolwiek uproszczeniom. Sama idea "Portu Dżender" – w obliczu tego, jak skandalicznie uproszona, zwulgaryzowana, doraźnie upolityczniona została w polskim dyskursie publicznym tak ważna dyskusja o złożonym miejscu płci w gęstej sieci relacji społecznych, ekonomicznych i kulturowych – była czymś mocno prowokacyjnym, aczkolwiek dalekim od sugerowanej przez nieortograficzny zapis słowa "gender" prześmiewczości.

Takie czy inne kontrowersje związane z płciowością towarzyszyły wszystkim festiwalowym przedsięwzięciom – ale za ich kwintesencję można np. uznać opowiadanie Andrija Lubki, w którym pojawia się figura bohatera zmuszonego do spędzenia nocy w przedziale sypialnego pociągu (powszechnego na Ukrainie), w którym oprócz niego znajdują się… wyłącznie trzy kobiety, oraz autokomentarz Jacka Podsiadły do jednego z jego niepublikowanych wierszy, w którym przyjęcie przez podmiot kobiecej perspektywy podyktowane było wyłącznie regułami rytmu i gramatyki.

Czy jest zatem tak – jak skomentowała pierwszy z tych dwóch wątków Inga Iwasiów, która brawurowo poprowadziła sobotnie spotkanie projektu "Głos Ukrainy" – że nasze relacje płciowe są wyłącznie kwestią instytucjonalnego zmieszania, przypadkowości przyjmowanych w społeczeństwie ról? Czy też (wątek drugi) płeć to sprawa dyskursu, retoryki, języka? Z takimi właśnie pytaniami wszyscy obecni na Porcie mierzyli się przez trzy dni jego trwania.

Temat literackiego dżender pojawił się już w czwartkowy wieczór, kiedy to tłumnie zgromadzona w Kinie Nowe Horyzonty publiczność miała możliwość uczestniczenia w premierowym pokazie filmu dokumentalnego "Urwany wiersz. Zuzanna Ginczanka (1917-1944) ", wyreżyserowanego przez Mary Mirkę Milo z Włoch, która pierwszą publiczną projekcję obrazu (i towarzyszące jej spotkanie, poprowadzone przez Izoldę Kiec, znawczynię twórczości Ginczanki) wzbogaciła swoją obecnością.

Ten dokument – wyświetlany w ramach Portowego programu Nowe Horyzonty Literatury – towarzyszył wydaniu przez Biuro Literackie (w ramach serii 44. Poezja polska od nowa) retrospektywnego tomu Zuzanny Ginczanki "Wniebowstąpienie Ziemi", zredagowanego i opatrzonego komentarzem przez Tadeusza Dąbrowskiego, prezentującego tę jedną z najbardziej nietuzinkowych (i niesłusznie dziś zapomnianych) postaci przedwojennej polskiej literatury. Co warte podkreślenia, to właśnie ta książka okazała się najchętniej kupowaną festiwalową premierą.

Rozwinięciem tego wydarzenia było odbywane w trybie żeńskim spotkanie poświęcone Ginczance, ale też dwóm innym tegorocznym książkom Biura, odświeżającym spojrzenie na najciekawsze zjawiska z historii polskiej poezji – czyli zredagowanym przez Bogusława Kierca Reczom małym Anny Kamieńskiej oraz przygotowanemu przez Konrada Górę wyborowi utworów Anny Świrszczyńskiej Kona ostatni człowiek. Spotkanie – w którym udział wzięła cała trójka redaktorów – poprowadził znawca literatury współczesnej, juror Angelusa, Andrzej Zawada.

Tak w piątek, jak i w sobotę festiwalowe dni zaczynały się po południu – od szczególnej manifestacji, którą były dwie (oczywiście znów damsko/męskie) odsłony tegorocznego Połowu: projektu, którego celem jest wyłonienie najciekawszych poetek i poetów przed debiutem książkowym; niektórzy spośród nich będą mieli szansę zaprezentować swą twórczość w almanachu Połów. Poetyckie debiuty 2013, którego wydanie Biuro Literackie przewiduje już niebawem.

To istotna zmiana w stosunku do poprzednich lat, kiedy to kolejne tomy Połowu ukazywały się już z okazji Portu. Tym razem spotkano się najpierw aż z trzydziestką młodych twórców, poddając ich wiersze pod trudny niekiedy osąd nie tylko Portowych gości, ale i przypadkowych spacerowiczów: wszak miejscem obu spotkań, zatytułowanych Wolny rynek poetów, był właśnie główny plac Wrocławia, a konkretnie – nomen omen – straszący na nim pręgierz...

Piętnastka zaczynających swą przygodę z pisaniem pań i tyleż samo terminujących w literaturze panów zostało przez te ważne dla nich chwile przeprowadzonych przez Martę Podgórnik i Konrada Górę. Spośród żeńskich uczestniczek projektu wyłowione zostały i zaproszone do almanachu: Sylwia Gryciuk, Dominika Parszewska, Marta Stachniałek i Agnieszka Żuchowicz. Tryb męski reprezentować będzie pięciu poetów: Dawid Mateusz, Kasper Pfeifer, Piotr Parulski, Michał Pranke oraz Rafał Rutkowski.

Wczesnym piątkowym wieczorem i niezbyt późnym sobotnim popołudniem publiczność Portu zebrała się, by w ramach projektu Nowe sytuacje słuchać autorskich czytań z sześciu innych książek Biura. W trybie żeńskim Justyna Bargielska prezentowała utwory z retrospektywnego zbioru "Szybko przez wszystko". Nominowana do tegorocznego Silesiusa Martyna Buliżańska przedstawiała fragmenty swego debiutu, tomu "moja jest ta ziemia", a Joanna Mueller czytała wyimki z książki "Powlekać rosnące", którą już teraz można bez wielkiej przesady nazwać nową jakością w naszej eseistyce.

Tryb męski przemówił głosami z "Języków obcych", ostatniego tomu Jacka Dehnela, z debiutanckiej, docenianej przez czytelników Biura książki Szymona Słomczyńskiego "Nadjeżdża", a także z nader oryginalnego (również pod względem swej materialnej formy) poematu/traktatu "Trzy ścieżki nad jedną rzeką sumują się" Filipa Zawady. Ale żeby męskie nie było zbyt męskie, a kobiece nadmiernie kobiece, opiekę nad czytającymi paniami powierzono Karolowi Maliszewskiemu, panów z kolei oddając prowadzeniu Zofii Król.

W ramach "Głosu Ukrainy" poznaliśmy w piątek "Powieść o ojczyźnie" Dzwinki Matijasz i "Lubczyk na poddaszu" Natalki Śniadanko. Przez tę tyleż drapieżną, co pełną gorzkiego liryzmu prozę przeprowadzał gości Portu znany z radiowych audycji poświęconych literaturze głos Michała Nogasia. W sobotę zadebiutował w Porcie powieścią "Killer" Andrij Lubka oraz pojawił się legendarny twórca współczesnej ukraińskiej awangardy Ołeksandr Irwaneć z książką "Choroba Libenkrafta". Pomiędzy gośćmi a publicznością pośredniczyła wspomniana już Inga Iwasiów.

Wczesny piątkowy wieczór należał z kolei do jednej z najintensywniej oczekiwanych i najmocniej nagłaśnianych tegorocznych książek Portu – czyli do "Portretu kobiety w opowiadaniach dziesięciu hiszpańskich autorek". Szczęśliwy finał tego mocnego, dalekiego od jakiejkolwiek źle rozumianej politycznej poprawności, społecznie potrzebnego projektu to w dużej mierze zasługa tłumaczki i redaktorki książki Małgorzaty Kolankowskiej. Nie może więc dziwić, że to właśnie jej przypadła w udziale jedna z głównych ról w tym spotkaniu (prowadzonym przez Dariusza Bugalskiego), w którym udział wzięły dwie spośród dziesięciu autorek antologii: Marina Mayoral i Carme Riera.

Finał tegorocznej odsłony Portowego projektu Języki obce miał wymiar symboliczny. Sobotniego wieczoru dwóch tłumaczy, Dariusz Sośnicki i Bohdan Zadura, oraz prowadząca, jak zawsze charyzmatyczna Katarzyna Fetlińska, opowiadało o zatytułowanym "W podziękowaniu za siedlisko" wyborze wierszy W. H. Audena, klasycznego już dziś poety angloamerykańskiego modernizmu, oraz o poemacie dramatycznym "Tragedia człowieka" Imre Madácha, praktycznie nieznanego u nas, dziewiętnastowiecznego pisarza języka węgierskiego.

Jeszcze przed Portem szczególnym zainteresowaniem gości i czytelników (tak wynikało z przeprowadzonej w Tawernie sondy) cieszyło się poprowadzone przez Annę Marchewkę spotkanie, którego bohaterkami były książki "Echa", "Do szpiku kości" i "Być może należało mówić". Trudno się dziwić: nowy zbiór wierszy Wojciecha Bonowicza, przejmująca proza Krzysztofa Jaworskiego (uznana przez czytelników Tawerny za książkę 2013 roku) oraz retrospektywny wybór poezji Jacka Podsiadły, wydany z okazji jego pięćdziesiątych urodzin – takie zestawienie zapewniło najliczniejszą w tym roku widownię w Porcie.

Oba Portowe dni kończyły się akcentami mocno interdyscyplinarnymi. W piątek prezentowane były prace z konkursu Komiks wierszem, w sobotę swój finał miał konkurs Nakręć wiersz. Oba te wydarzenia również podporządkowane były logice trybów żeńskiego i męskiego. Także w piątek nagrodzono uczestników konkursu Krytyk z uczelni. Obie gale poprowadził Michał Chaciński. Otwartość na różne kody sztuki stanowi o nowym, dojrzalszym obliczu Portu: dość zwrócić uwagę na fakt, jak bardzo poezja, która w pierwszych latach działalności Biura stanowiła jedyną domenę jego zainteresowań, w ostatnich latach oddaje pole ambitnej, polskiej i tłumaczonej, prozie.

Za najlepszy Komiks wierszem jury nagrodziło Gretę Samuel, Monika Nowak otrzymała drugą nagrodę, a dwie nagrody trzecie powędrowały do Karoliny Zalewskiej (pseudonim Karol Król) i Oktawii Ogniew. Nagrodę publiczności otrzymała Judyta Mierczak. W konkursie Krytyk z uczelni zwyciężyła Monika Brągiel, przed drugim Dawidem Gostyńskim i trzecimi (ex-aequo) Joanną Roś i Judytą Gulczyńską. Zdobywcą głównej nagrody w konkursie Nakręć wiersz w wysokości 8 tysięcy złotych został Maciek Sławuski Magic. Wyróżnienie przypadło zespołowi 2W, który zdobył także nagrodę publiczności.

Przez trzy dni festiwalu w spotkaniach uczestniczyło łącznie ponad 1500 osób. Festiwalowa księgarnia znalazła czytelników dla pół tysiąca książek, wśród których największą popularnością cieszyły się publikacje z serii 44. Poezja polska od nowa: wspomniany tom Zuzanny Ginczanki i zbiór Anny Świrszczyńskiej. Publiczność bardzo chętnie kupowała także książki autorów zagranicznych: "Killer" Andrija Lubki, "Portret kobiety" w tłumaczeniu Małgorzaty Kolankowskiej oraz "Lubczyk na poddaszu" Natalki Śniadanko. Spore zainteresowanie wzbudziły również tomy poetów polskich, zwłaszcza "Języki obce" Jacka Dehnela i "Nadjeżdża" Szymona Słomczyńskiego.

Organizowany od 1996 roku Port Literacki to dzisiaj jedna z najbardziej rozpoznawalnych kulturalnych marek Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Za rok 20. jubileuszowa edycja festiwalu, po której Port ruszy w świat, by zawitać na najważniejsze literackie imprezy m.in. w Armenii, Czechach, Chinach, Indiach, Izraelu, na Łotwie, Litwie, w Niemczech, Norwegii, Słowacji, Walii i na Węgrzech, prezentując najważniejszych autorów festiwalu oraz najciekawsze projekty z ostatnich dwóch dekad. Zamiast jednego Portu na chwilę powstanie kilkanaście. Czy gdzieś uda się spotkać tak wspaniałą publiczność?

mat.prasowe