Bohaterska załoga i pędzel z bobrowego włosia. Polskie Radio u zarania II wojny światowej

Gdy pod koniec września 1939 roku Polskie Radio przestało nadawać swój program, a jego siedzibę przy ul. Zielnej w Warszawie zajęli Niemcy, w budynku nie było już bezcennych płyt z zapisem historycznych przemówień, komunikatów i audycji – do tego czasu wynieśli je stamtąd i ukryli, często z narażeniem życia, pracownicy rozgłośni.

To właśnie na ich zaangażowanie i etos pracy zwróciła uwagę w "Klubie Trójki" dr Iwona Rusek, która w swojej pracy zajmowała się rekonstrukcją wydarzeń z tamtych czasów. – Największe wrażenie zrobiły na mnie to oddanie, ta niesamowita miłość ludzi Radia do radia, poczucie odpowiedzialności za słowo, za czas, za swoich kolegów, za swoje ukochane miasto, za Polskę, ta niesamowita misja, którą nieśli w swoich sercach i słowach. To mnie absolutnie zachwyciło – mówiła autorka sztuki teatralnej "Halo, halo Warszawa".

Większość ocalonych po wybuchu wojny nagrań Polskiego Radia udało się odnaleźć, jednak wciąż pozostaje nieznany los mniej więcej jednej trzeciej kolekcji. W jej odzyskaniu ma pomóc zainicjowana niedawno przez Polskie Radio akcja "Gdzie jest czarny neseser?". To właśnie w takim opakowaniu miał wynieść nośniki z budynku rozgłośni kierownik studia emisyjnego Mirosław Panufnik.

Na poszukiwanych płytach znajdują się m.in. przemówienia prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego i ministra spraw zagranicznych Józefa Becka, są tam też reportaże Juliena Bryana, amerykańskiego fotoreportera, który jako jedyny zagraniczny dziennikarz dokumentował pierwsze tygodnie obrony Warszawy przed niemieckim najeźdźcą. – Jest to bezcenny archiwalny materiał historyczny – mówiła w "Klubie Trójki" Anna Krochmal, dyrektor Departamentu Działalności Archiwalnej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. – Mamy nadzieję, że ta kolekcja znajduje się gdzieś w rękach prywatnych osób i że ją odzyskamy.

Inżynier z pędzlem z bobrowego włosia

Przez pierwsze lata funkcjonowania Polskiego Radia w ogóle nie rejestrowano i nie archiwizowano materiałów, które pojawiały się na antenie. Taka możliwość techniczna pojawiła się dopiero ok. 1930 roku, a podstawowymi nośnikami służącymi do tego celu stały się płyty produkowane przez firmę Neumann. Były one zrobione z metalu powleczonego celuloidową masą lub w całości wyprodukowane z tego delikatnego materiału.  

Do rejestrowania dźwięku na takich płytach służył specjalny adapter stojący w radiowym studiu. O tym, jak to przebiegało w praktyce, opowiedział w Trójce dr Tomasz Lerski, który poznał tę historię osobiście od Jeremiego Przybory, we wrześniu 1939 roku pracującego w Polskim Radiu jako spiker. – Pan Jeremi opowiadał mi, jak to wyglądało: przychodził inżynier Pilecki do studia, puszczał adapter i czekał na odpowiedni moment, wiedząc, co ma nagrać z tego, co jest emitowane w radiu – wtedy opuszczał ramię nacinające. Stał cały czas przy tej aparaturze nagrywającej ze specjalnym pędzlem z bobrowego włosia, bo aparatura nacinająca płytę wytwarzała taki włos z tego, co wyrzynała z tej masy. Trzeba było bardzo zgrabnie i zręcznie ten pasek nawijać na coś, co się nie elektryzowało, dlatego ten bobrowy włos był bardzo dobry.

Tak wytworzone nośniki dźwięku miały tę wadę, że już po kilkukrotnym użyciu nadawały się do wyrzucenia. Dlatego ważne było rejestrowanie liczby odtworzeń danej płyty. – Pan Jeremi mówił, że był taki srebrny ołóweczek i ten, który puszczał płytę, na jej marginesie musiał postawić kreseczkę – mówił w "Klubie Trójki" dr Lerski. Gdy na krążku pojawiły się cztery kreski, wiadomo było, że nie nadaje się on już do kolejnej emisji, bo dźwięk jest zbyt zniekształcony.

Posłuchaj

46:54

Polskie Radio u zarania II wojny światowej (Klub Trójki)

Dodaj do playlisty

Dodaj do playlisty

***

Tytuł audycji: Klub Trójki
Prowadzi: Tomasz Zapert
Goście: Iwona Rusek (polonistka, autorka sztuki "Halo, halo Warszawa"), Anna Krochmal (dyrektor Departamentu Działalności Archiwalnej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych), dr Tomasz Lerski (pisarz, varsavianista, ekspert od historii polskiej fonografii) 
Data emisji: 18.05.2022
Godzina emisji: 21.10

kc