"Kroniki wojenne", czyli wojna widziana oczami Aurelii Wyleżyńskiej

W dzisiejszych czasach Aurelia Wyleżyńska (1881-1944) jest postacią niemalże zapomnianą, ale przed II wojną światową była popularną publicystką i pisarką. Za swoje powieści otrzymywała nagrody. W rozmowie z PAP dr Grażyna Pawlak z Instytutu Badań Literackich PAN, w której opracowaniu – wraz z dr. Marcinem Urynowiczem z IPN – ukazują się "Kroniki wojenne 1939-1944", zaznaczyła, że Wyleżyńska nie miała szczęścia do na tyle rozumiejących bliskich, by ci zechcieli zadbać o jej spuściznę.

Wyleżyńska była także jedną z pierwszych studentek Uniwersytetu Jagiellońskiego – na Wydział Filozoficzny została przyjęta w semestrze 1907/1908 r. Była tak znakomitą studentką, że po pierwszym roku nie tylko zyskała prawo dalszego studiowania, ale także została całkowicie zwolniona z czesnego.

Podczas I wojny światowej była internowana w Rosji, w Saratowie. Swoje doświadczenia z tego okresu wykorzystała póńźniej pisząc artykuły o początkach rządów bolszewików. W Saratowie też poznała Jana Parandowskiego, późniejszego autora słynnej "Mitologii". Jak to Aurelia Wyleżyńska określiła "mimo, ze wokół był Mars, to Amor był ważniejszy". Warto pamiętać, że wówczas Parandowski miał 20 lat, ona – 35.

– To, jakim znamy Jana Parandowskiego dzisiaj, jak został ukształtowany intelektualnie, jest zasługą przede wszystkim właśnie Aurelii Wyleżyńskiej, która miała na niego bardzo duży wpływ. Tak kompetentna, tak wykształcona kobieta podpowiadała mu lektury, opowiadała mu o świecie, który on znał, ale w bardzo niewielkim zakresie, a ona znała w zakresie znacznie szerszym – opowiada dr Grażyna Pawlak z Instytutu Badań Literackich PAN. – Mało tego: nauczyła go francuskiego tak dobrze, że Jan Parandowski do końca życia posługiwał się nim w kontaktach i pismach. Myślę tutaj o kontaktach PEN Clubu. Zainteresowała go także ukochaną przez siebie literaturą francuską – dodaje.

Razem z Parandowskim była współzałożycielką Związku Zawodowego Literatów Polskich we Lwowie. Publikowała m.in. w "Gazecie Lwowskiej", "Placówce", "Trybunie Polskiej" i "Kurierze Poznańskim". Wydała takie powieści jak "U złotych wrót" oraz "Niespodzianki", a także szkic "Maria Leszczyńska na dworze wersalskim".

Wiele podróżowała, odwiedziła m.in. Włochy, Hiszpanię, Austrię i Niemcy. W 1924 r., po rozstaniu z Parandowskim, przeprowadziła się do Paryża, gdzie również publikowała. Z paryskiego okresu pochodzą m.in. powieść "Księga udręki”, "Biała czarodziejka" oraz "Czarodziejskie miasto". Do Polski wróciła w roku 1937, a wybuch wojny przywiódł ją z wakacyjnej Horodnicy do Warszawy.

Aurelia Wyleżyńska miała świadomość, że wojna oraz towarzyszące jej przekształcenia demograficzne, społeczne i gospodarcze są czymś wyjątkowym oraz ostatecznie zmienią oblicze przyszłości. Autorka wskazała na potrzebę prowadzenia notatek. Jednak prowadzić zapiski w czasie wojny nie było łatwo. "Obietnica sobie dana notowania zdarzeń codziennych z trudnością wchodzi w życie. Ciemny pokój, brak absolutnej samotności, wszystko to jest usprawiedliwieniem. Choć niegdyś na skrawku papieru, na rogu stołu notowałam, co pod pióro, a potem maszynę popadło" – zapisała 27 lutego 1940 r.

Częste przeprowadzki i trudne warunki lokalowe – przez cały czas dzieliła pokój ze swoją siostrą Felicją, mieszkała także w lokalach zamieszkanych przez większą liczbę współmieszkańców – oraz sytuacja okupacyjna wpłynęła na sposób pisania i przechowywania zapisków. Od początku wojny Wyleżyńska chodziła do szpitali, aby pomóc rannym i umierającym – z obu stron wojennej barykady.

W swoich zapiskach Wyleżyńska porusza bardzo szerokie spektrum zagadnień. Dużo miejsca Wyleżyńska poświęciła środowisku literackiemu i elicie intelektualnej Warszawy podczas II wojny światowej. Zobaczymy też kwestie stosunków w ówczesnym podziemiu politycznym, oczywiście na tyle, ile ona była w stanie pewne sprawy dostrzec, a także kwestie demograficzne. Jednym z najważniejszych tematów "Kronik" jest zagłada polskich Żydów oraz pomoc, jaką autorka niosła swoim żydowskim znajomym. W swoich zapiskach zapisywała i analizowała polsko-żydowskie interakcje w czasie okupacji, zwracając też uwagę na wszechogarniające poczucie zagrożenia życia.

Wyleżyńska zmarła trzeciego dnia Powstania Warszawskiego, rankiem 3 sierpnia 1944 r. Dzień wcześniej po skończonym dyżurze w szpitalu wracała do mieszkania na ul. Lipowej 7, jednak kilkadziesiąt kroków od domu została ugodzona kulą, która okazała się śmiertelna. Zmarła, nie odzyskawszy przytomności. Ze wstępu wspomnień dowiadujemy się, że część tekstu dziennika zaginęła – brakuje chociażby znacznych fragmentów dotyczących 1940 r., z którego zachował się opis do kwietnia. Kolejny zapis do dopiero styczeń następnego roku.

– Aurelia Wyleżyńska była dziennikarką, literatką, ale w pierwszej kolejności określiłbym ją jako wolnomyślicielkę. To jest chyba najlepsze, najszersze określenie. W związku z tym była emancypantką i feministką, osobą bardzo świadomą jeśli chodzi o rolę kobiet, o własna rolę. I o to, w jaki sposób wolny człowiek, także jeśli jest kobietą w tamtych czasach, kiedy tradycja patriarchalna odgrywała zdecydowanie większą rolę niż dzisiaj, w jaki sposób ten wolny człowiek ma prawo żyć – tłumaczy dr Marcin Urynowicz (Instytut Pamięci Narodowej. – I ona z tych praw korzystała często wbrew tym społecznym konwenansom. Możemy to dostrzec pod wieloma względami: ja czasami mówię, kiedy o niej rozmawiam, że całe jej życie możemy nazwać "życiem pod prąd" – wskazuje.

Posłuchaj

49:49

Kim była i jak widziała wojnę Aurelia Wyleżyńska (Trójka literacka)

Dodaj do playlisty

Dodaj do playlisty

***

Tytuł audycji: Trójka literacka
Prowadzi: Tomasz Zapert
Goście: dr Grażyna Pawlak (Instytutu Badań Literackich PAN), dr Marcin Urynowicz (Instytut Pamięci Narodowej), Krzysztof Masłoń (krytyk literacki)
Data emisji: 15.05.2022
Godzina emisji: 14.07

IAR/pr